این یادداشت در اسفندماه ۱۳۹۷ و در مورد تاریخچه اکوسیستم استارتاپی نوشته شده است. تاریخ این نوشته، به دلیل ماهیت روایتی-تاریخی آن، لازم است هنگام مطالعه در نظر گرفته شود.
در مورد تاریخچه اکوسیستم استارتاپی میتوان اینگونه فکر کرد: از میان سخنرانیهای رهبران موفقی که توانستهاند تغییرات مثبتی در چهرهی محیط پیرامون خود ایجاد کنند، اگر نخواهیم به نمونههای ایرانی بپردازیم که منجر به جهتگیری بیجهت این نوشته میشود، مثالی که از نظرم تحسین بر انگیز میآید، سخنرانی هفده دقیقهای رهبر جنبش مدنی آمریکاییهای آفریقاییتبار، مارتین لوتر کینگ است که بیشتر از نیم قرن پیش در یک ظهر تابستانی گرم واشنگتن برای حدوداً دویست و پنجاه هزار نفر ایراد شد. همان سخنران معروف که با عبارت «من رویایی دارم…» شروع میشود. و اما این رویا چه بود؟ او در ادامهي جملهی معروف خود، رویایش را خیلی ساده بیان میکند، که روزی کودکان سیاهپوست و سفیدپوست، به یک مهدکودک بروند، دست یکدیگر را گرفته و بازی کنند! رویایی که البته برای تحقق آن میبایست کلیه زیرساختهای مدنی جامعه بهروز میشدند.
مایلم از این مثال برای بیان اهمیت «رویای اقتصاد نوآورانه-استارتاپی» استفاده کنم که به همین قیاس میتواند چشماندازی برای تحول سازندهی زیرساختهای فرهنگی اقتصادی امروز ایران باشد. اما برای حرکت رو به آینده، همواره لازم است گذشتهمان را خوب مرور کنیم. چگونه به اینجا رسیدیم؟ چه عوامل و وقایعی دست به دست هم دادند تا امروز شاهد امثال اسنپ و دیجیکالا باشیم؟ چگونه بخش خصوصی و دولت شانه به شانه به رشد این اکوسیستم کمک کردند؟ تاریخچه اکوسیستم استارتاپی چیست؟
آنچه به عنوان اکوسیستم استارتاپی در میان اهل فن شناخته میشود، خود، فرزند هشت – نه سالهی جریانی بزرگتر به نام تجارت الکترونیکی است و مثل هر جریان اقتصادی – فرهنگی دیگر، حاصل تلاشها و اقدامات موازی فعالان آن حوزه است.
اگر به وقایع رسمی توجه کنیم و نخواهیم در دام این بیفتیم که زیادی به عقب برگردیم، میتوان تآسیس ایرانرایانه به عنوان اولین شرکت تولیدکنندهی نرمافزارهای رایانهای در سال ۱۳۶۴ و توسط بخش خصوصی را مبدأ خوبی برای شروع تجارت الکترونیکی در ایران دانست. این رخداد نشاندهندهی نقش ذاتی بخش خصوصی است که به خاطر ماهیتش همواره به دنبال فرصتهای جدید و خلق ارزش سودآور است.
در سال ۱۳۷۲ ایران دومین کشور متصل شده به اینترنت در خاورمیانه میشود و در همان سال شورای عالی اطلاعرسانی مسئولیت نظارت بر اینترنت در کشور را بر عهده میگیرد. تأسیس پارسآنلاین به عنوان فراهم آورندهی عمدهی اینترنت برای مردم در سال ۱۳۷۸ و تصویب قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان یکسال پس از آن دو اتفاق مهم دیگر است که تاریخچهی تجارت الکترونیکی ایران در دهه هفتاد را تشکیل میدهد.
با آغاز دهه هشتاد، پرشین بلاگ، اولین پلتفرم وبلاگ نویسی، آی تی ایران، اولین رسانه خبری در حوزه تکنولوژی و کلوب، اولین شبکه اجتماعی فارسی زبان، از سوی بخش خصوصی به جامعه معرفی میشوند و این در حالیست که دولت تاسیس پارکهای علم وفناوری را از سال ۱۳۸۱ آغاز مینماید و قانون تجارت الکترونیکی در سال ۱۳۸۲ به تصویب میرسد.
از دیگر فعالیتهای دولت میتوان به تأسیس سازمان نظام صنفی یارانهای در سال ۱۳۸۴ و تصویب قانون ثبت اختراعات، طرحهای صنعتی و علائم تجاری در سال ۱۳۸۶ اشاره کرد. آن سالها در بخش خصوصی زمانه برای «اولین» بودن بسیار مناسب بود. به نحوی که اولین سازمان مردمنهاد در حوزه فناوری یا همان کانون کارآفرینی در سال ۱۳۸۶ و اولین اپاستورهای ایرانی در سال ۱۳۸۹ بنیانگذاری شدند.
به دنبال رشد فزایندهی استفاده از اینترنت و در جهت سیاست دوگانهی کشور مبنی بر استفاده از فرصتها و تهدیدزدایی موازی، پلیس فتا در ۱۳۸۷ و مرکز توسعه و تجارت الکترونیکی در ۱۳۸۸ و نماد اعتماد الکترونیکی در ۱۳۸۹ به مردم معرفی شدند که البته وظیفه ذاتی توسعه تجارت الگترونیکی، بعدها با تأسیس مرکز شتابدهی و نوآوری زیر نظر معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در سال ۱۳۹۴ پررنگتر شد.
دهه نود حضور قدرتمندتر بخش خصوصی در این صنعت را میطلبید. لذا با آغاز سال ۱۳۹۰، همکارانسیستم اولین شرکت نرمافزاری بود که به فرا بورس راه یافت. یکسال بعد سرآوا پارس اولین صندوق سرمایهگذاری خطرپذیر، بر روی دیجیکالا سرمایه گذاری کرد و موج جدیدی از اتفاقات، این بار از نوع استارتاپی رقم خورد. در ادامه و سالهای بعد شتابدهندههایی چون دیموند و آواتک تأسیس شدند و رویدادهای کارآفرینی به سبک جدید، جامعه را وارد تاریخ معاصر استارتاپی کردند.
این چنین به این چهارراه رسیدیم، و این بود تاریخچه اکوسیستم استارتاپی؛ اما ویژگی چهارراه آن است که نمیتوان برای مدت طولانی در آن باقی ماند. باید حرکت کرد. در شرایط کنونی اکوسیستم استارتاپی کشور که به تعبیری در دوران نوجوانی خود به سر میبرد، مانند هر نوجوان دیگر لزوم برقراری تعادل در میان ابعاد گوناگون زندگیش ده چندان میشود. به همین دلیل به نظر نگارنده تعادل سرمایه، دانش، نیروی انسانی، فناوری، رسانه و شبکهی ارتباطات، موضوع امروز این اکوسیستم است. امید میرود در جهت حرکت به سمت رویای اقتصاد نوآورانه-استارتاپی، در یادداشتهای آتی بتوانیم به معرفی ابزارهای ذهنی گوناگون برای حفظ و ایجاد تعادل میان عوامل یاد شده اشاره نماییم.